KHÔNG CÓ GÌ LÀ TẤT NHIÊN, TẤT CẢ ĐỀU LÀ NGẪU NHIÊN

Long Hoàng VTVTIMES
5 thg 9
10 phút đọc

Người Việt Nam tâm niệm "Ở hiền gặp lành", luật nhân quả không chừa một ai, cứ sống tốt cao xanh sẽ an bài. Nhưng dưới góc nhìn khoa học, may mắn và xui rủi không hoạt động như vậy. Bạn sẽ dễ dàng nhìn thấy những người làm rất nhiều việc xấu vẫn ăn sung mặc sướng, thoải mái tự do với cuộc sống của mình. Riêng chỉ có bạn nỗ lực để gìn giữ các giá trị đạo đức, sống chính trực, tuân theo lẽ phải thì liên tục gặp những điều xui rủi. Thực chất, đó có thể đều là những Fluke (may rủi) diễn ra trong đời, dù bạn tốt hay bạn xấu, điều này vẫn diễn ra đột ngột như nhau, không ưu tiên và thiên vị một ai, tất cả đều ngẫu nhiên. Bài viết dưới đây sẽ cho bạn một góc nhìn khoa học lý giải mọi may rủi trong cuộc sống.

Tại sao luật nhân quả không thực sự hoạt động?

Trong một thế giới mà chúng ta luôn khao khát kiểm soát, luôn tin vào mối liên hệ chặt chẽ giữa nguyên nhân và kết quả, việc chấp nhận sự ngẫu nhiên có vẻ như là một điều bất khả thi. Tuy nhiên, trong cuốn sách đột phá của mình, "Fluke: Chance, Chaos, and Why Everything We Do Matters," Brian Klaas (Tiến sĩ, nhà khoa học chính trị - giáo sư đại học College London) đã trình bày một luận điểm gây sốc: cuộc sống của chúng ta, từ sự tồn tại của mỗi cá nhân cho đến những sự kiện lịch sử vĩ đại, đều được định hình bởi những sự kiện ngẫu nhiên, những "fluke" (sự may rủi) nhiều hơn chúng ta tưởng.

Điểm khác biệt giữa Fluke và Luck

Trong tiếng Việt Fluke và Luck đều được dịch là may mắn, nhưng để hiểu rõ luận điểm khoa học của Brian Klaas, xin mời bạn xem qua sự khác biệt của hai khái niệm này.

Fluke

Fluke thường ám chỉ một sự may mắn xảy ra một cách hoàn toàn ngẫu nhiên và bất ngờ, thường là kết quả của sự tình cờ, sai sót hoặc một biến cố không thể lường trước. Nó mang ý nghĩa rằng kết quả đó không thể lặp lại và không liên quan đến kỹ năng, nỗ lực hay lựa chọn của bạn.

Sắc thái: Fluke thường có sắc thái bất ngờ, đột ngột, có thể hơi tiêu cực hoặc tích cực tùy ngữ cảnh. Nó nhấn mạnh sự vô tình.
Ví dụ: Bạn ném một quả bóng rổ và nó bật vào vành rổ rồi rơi vào một cách kỳ diệu, đó là một fluke. Bạn thắng một giải xổ số sau khi mua một tấm vé ngẫu nhiên, đó cũng là một fluke.

Luck

Luck là một khái niệm rộng hơn, chỉ một sự may mắn nói chung có thể xuất hiện nhiều lần trong đời. Nó có thể là kết quả của sự ngẫu nhiên, nhưng cũng có thể bị ảnh hưởng bởi những lựa chọn, hành động hoặc thái độ của bạn.

Sắc thái: Luck có sắc thái trung tính hoặc tích cực hơn. Nó thường được coi là một phần của số phận hoặc một yếu tố góp phần vào thành công.
Ví dụ: Bạn được mời phỏng vấn một công việc mơ ước, đó là một chút may mắn (good luck). Bạn tìm thấy một chiếc ví đầy tiền trên đường, đó là một chút may mắn (a lucky find).

Bạn có thể có nhiều Luck trong cuộc đời, do thái độ, sự lựa chọn hành động của bạn quyết định, như việc bạn tìm được người bạn đời hợp gu mình sau khi thẳng thắn từ chối những mối quan hệ lệch chuẩn. Fluke thì không cần nỗ lực, cố gắng, thậm chí bạn còn không biết nó diễn ra vào lúc nào.

Tính đột ngột bất ngờ của Fluke là ngẫu nhiên và không lặp lại, thế nên khi một điều may mắn hay xui rủi diễn ra cho một ai đó, không phải là nghiệp quả từ những hành động trước đó của họ, đôi khi nó chỉ đơn giản là Fluke. May mắn và xui rủi xảy đến bất ngờ cho tất cả mọi người.

Bài viết này sẽ đi sâu vào những ý tưởng cốt lõi của Klaas, khám phá từ lý thuyết hỗn loạn đến những thiên kiến nhận thức đã che mờ tầm nhìn của chúng ta, và cuối cùng là lý do tại sao, trong một thế giới của sự ngẫu nhiên, mọi việc chúng ta làm đều mang một ý nghĩa đặc biệt.

Nguồn Gốc Của Mọi Sự Bất Ngờ: Lý Thuyết Hỗn Loạn

Để hiểu được ý tưởng của Klaas, chúng ta cần quay lại với một khái niệm khoa học phức tạp: lý thuyết hỗn loạn. Mặc dù thường được áp dụng trong vật lý và toán học, Klaas cho rằng lý thuyết này cũng là chìa khóa để giải thích cuộc sống của con người. Lý thuyết hỗn loạn mô tả các hệ thống mà một thay đổi nhỏ ở điều kiện ban đầu có thể dẫn đến những tác động lớn và không thể lường trước được về lâu dài. Đây chính là tính nhạy cảm với điều kiện ban đầu, một nguyên tắc mà Klaas gọi là "hiệu ứng cánh bướm." Một cánh bướm vỗ ở Brazil có thể tạo ra một cơn bão ở Texas – một phép ẩn dụ quen thuộc nhưng vô cùng mạnh mẽ.

Trong cuộc sống hằng ngày, chúng ta hiếm khi nhìn thấy hiệu ứng này một cách rõ ràng, nhưng nó vẫn luôn tồn tại. Một quyết định nhỏ - như chọn một con đường khác để đi làm, đến muộn một vài phút, hoặc tình cờ gặp một người lạ - có thể dẫn đến một chuỗi sự kiện hoàn toàn không thể đoán trước. Sự ngẫu nhiên không phải là một ngoại lệ, mà là quy luật cơ bản của vũ trụ.
Giống như các nhà khí tượng học không thể dự đoán thời tiết quá 7-10 ngày vì sự nhạy cảm cực cao của bầu khí quyển, chúng ta cũng không thể đoán trước được tương lai của chính mình. Những quyết định mà chúng ta đưa ra, dù được tính toán kỹ lưỡng đến đâu, cũng chỉ là một biến số trong một phương trình khổng lồ và phức tạp của những sự kiện ngẫu nhiên. Mọi thứ đều có thể bị thay đổi bởi một "fluke" nhỏ bé, một sự may rủi.

Những người tin vào số phận hay định mệnh sẽ thấy luận điểm này thật khó chấp nhận.

Chúng ta muốn tin rằng mọi thứ đều có lý do, rằng mọi thứ xảy ra đều có một mục đích. Nhưng Klaas đưa ra một lời giải thích khác: cuộc sống dường như có trật tự chỉ vì những "sự hội tụ ngẫu nhiên" - những chuỗi sự kiện mà chúng ta không thể nhận ra đã diễn ra để đưa chúng ta đến một điểm cụ thể. Chúng ta nhìn vào kết quả và tự cho rằng đó là một con đường hợp lý và tất yếu, trong khi thực tế nó chỉ là một trong vô số khả năng có thể xảy ra.

Những Điểm Then Chốt Vô Hình: Hai Câu Chuyện Vượt Thời Gian

Để minh chứng cho sức mạnh của sự ngẫu nhiên, Klaas đã đưa ra hai câu chuyện vô cùng thuyết phục, một câu chuyện cá nhân và một câu chuyện lịch sử, cho thấy cách những "điểm then chốt vô hình" đã thay đổi cuộc đời và lịch sử.

Câu chuyện đầu tiên là về chính bản thân Klaas. Sự tồn tại của ông là một "fluke" bắt nguồn từ một sự kiện bi thảm vào năm 1905. Toàn bộ gia đình bên nội của ông đã bị sát hại, chỉ trừ người ông nội, người đã sống sót một cách kỳ diệu. Nếu không có sự kiện đó, ông nội ông đã không gặp và kết hôn với người bà cố của Klaas. Ông nội ông có thể đã kết hôn với một người phụ nữ khác và có những đứa con khác, và Brian Klaas sẽ không bao giờ được sinh ra. Đây không phải là một câu chuyện về định mệnh, mà là một ví dụ rõ nét về cách mà những biến cố bất ngờ, không thể kiểm soát đã định hình lên sự sống của một con người. Về mặt logic, có hàng tỉ khả năng khác có thể xảy ra, nhưng chính sự may rủi đã đưa ông đến với cuộc đời này.

Câu chuyện thứ hai còn đáng kinh ngạc hơn, liên quan đến thành phố Kokura trong Thế chiến II. Kokura ban đầu được chỉ định là mục tiêu chính của quả bom nguyên tử "Fat Man," quả bom thứ hai được Mỹ sử dụng. Tuy nhiên, vào ngày định mệnh đó, một đám mây bất ngờ đã che phủ bầu trời Kokura, khiến phi công không thể nhìn thấy mục tiêu và phải chuyển hướng sang mục tiêu dự phòng—thành phố Nagasaki. Kết quả là, hàng chục ngàn người ở Nagasaki đã chết, trong khi Kokura hoàn toàn thoát nạn.

Trong câu chuyện này, Klaas cũng nhắc đến một chi tiết nhỏ nhưng quan trọng: một quan chức chính phủ Mỹ đang đi nghỉ đã cố gắng can thiệp và cảnh báo về một sự cố tiềm tàng, nhưng thất bại. Cuối cùng, chính sự ngẫu nhiên của thời tiết và sự vô tình của một nhân viên trong kỳ nghỉ đã cứu sống một thành phố và thay đổi lịch sử. Chứ không phải là một quyết định chiến lược có chủ đích nào. Chúng ta thường nghĩ về những sự kiện lịch sử như những chuỗi nguyên nhân - kết quả hợp lý, nhưng Klaas chỉ ra rằng chúng đầy rẫy những "fluke" và những quyết định nhỏ bé không thể lường trước.

Tại Sao Chúng Ta Ghét Sự Ngẫu Nhiên? Những Thiên Kiến Nhận Thức

Nếu sự ngẫu nhiên có ảnh hưởng lớn đến cuộc sống của chúng ta đến vậy, tại sao chúng ta lại có xu hướng bác bỏ nó và tin rằng mọi thứ đều có một lý do? Klaas cho rằng điều này là do ba loại thiên vị nhận thức đã ăn sâu vào tâm trí con người. Những thiên vị này giúp chúng ta cảm thấy an toàn và có ý nghĩa, nhưng đồng thời cũng làm sai lệch cách chúng ta nhìn nhận thế giới.

Thiên vị câu chuyện (Narrative bias): Bộ não con người được lập trình để tìm kiếm các câu chuyện có logic, có nguyên nhân và kết quả rõ ràng. Khi một sự kiện xảy ra, chúng ta có xu hướng tạo ra một câu chuyện sau khi sự thật đã được phơi bày để làm cho nó có ý nghĩa. Một người thành công thường kể lại câu chuyện về nỗ lực, sự chăm chỉ và quyết định đúng đắn của họ, nhưng hiếm khi đề cập đến yếu tố may mắn. Điều này giúp họ củng cố lòng tự trọng và tạo ra một tấm gương truyền cảm hứng, nhưng nó cũng làm sai lệch thực tế. Chúng ta thường bịa ra một cốt truyện để biến những mảnh ghép ngẫu nhiên thành một bức tranh có chủ ý.
Thiên vị tầm quan trọng (Significance bias): Chúng ta có xu hướng tin rằng mình là trung tâm của vũ trụ và mọi thứ xảy ra đều có ý nghĩa quan trọng với mình. Khi đạt được thành công, chúng ta tin rằng đó là nhờ tài năng và nỗ lực. Khi thất bại, chúng ta đổ lỗi cho người khác hoặc tin rằng đó là một bài học có mục đích. Thiên vị này làm tăng cái tôi của chúng ta, khiến chúng ta cảm thấy mình có quyền kiểm soát và có ý nghĩa hơn. Nhưng nó cũng ngăn cản chúng ta nhìn nhận sự thật rằng nhiều yếu tố ngẫu nhiên đã góp phần vào cả thành công lẫn thất bại.
Thiên vị mục đích (Teleological bias): Đây là niềm tin rằng mọi thứ xảy ra đều có một mục đích hoặc một ý nghĩa sâu xa. Niềm tin này là nguồn gốc của rất nhiều thuyết âm mưu, nơi mà các sự kiện ngẫu nhiên được kết nối với nhau để tạo ra một câu chuyện có chủ đích. Ví dụ, một vụ tai nạn hàng không có thể được giải thích là do một âm mưu của chính phủ, thay vì chỉ là một sự cố cơ học. Niềm tin này giúp chúng ta cảm thấy thế giới có trật tự hơn và dễ hiểu hơn, nhưng nó lại phủ nhận vai trò của sự ngẫu nhiên và phức tạp.

Những thiên vị này, theo Klaas, là lý do tại sao chúng ta lại khao khát những câu chuyện cổ tích về người hùng và định mệnh. Chúng ta muốn tin rằng mọi thứ đều có một kế hoạch lớn, nhưng việc chấp nhận rằng cuộc sống đầy rẫy sự tình cờ mới là chìa khóa để hiểu đúng về bản chất thế giới.

Tại Sao Mọi Việc Ta Làm Đều Quan Trọng?

Sau khi trình bày những lý lẽ thuyết phục về vai trò của sự ngẫu nhiên, Klaas đưa ra một thông điệp mạnh mẽ và đầy hy vọng, được tóm tắt trong tiêu đề cuốn sách: "Tại sao mọi việc chúng ta làm đều quan trọng."

Sự ngẫu nhiên không làm giảm giá trị của nỗ lực, mà ngược lại, nó làm cho những hành động của chúng ta trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Trong một thế giới nơi một hành động nhỏ có thể tạo ra những tác động khổng lồ không thể lường trước, mỗi quyết định, mỗi hành động tử tế, mỗi khoảnh khắc của sự nỗ lực đều trở thành một biến số tiềm năng. Giống như một cái bướm vỗ cánh có thể tạo ra một cơn bão, một lời nói tử tế có thể thay đổi cuộc đời một ai đó, một hành động dũng cảm có thể truyền cảm hứng cho hàng ngàn người.

Tư liệu: We control nothing, but we influence everything | Brian Klaas - Interview Big Think (https://youtu.be/Jtn2Wxai-ug?si=VQiFqAD0vPXx2vwU)

Hành trình của bạn bắt đầu từ đây

Thông điệp của Klaas không phải là chúng ta nên sống một cách thụ động và để cho số phận quyết định. Thay vào đó, ông kêu gọi chúng ta nhận thức được rằng chúng ta chỉ là một phần nhỏ của một hệ thống phức tạp và hỗn loạn. Chính sự hiểu biết này sẽ giúp chúng ta trân trọng hơn những khoảnh khắc mà chúng ta có thể hành động một cách có chủ ý.

Sự ngẫu nhiên không phải là kẻ thù, mà là một đồng minh, một yếu tố giúp chúng ta nhận ra rằng những đóng góp nhỏ bé nhất của mình cũng có thể tạo ra một tác động không thể lường trước.

Thay vì tin vào một con đường đã được định sẵn, chúng ta hãy sống trong thế giới của sự ngẫu nhiên, nơi mỗi bước đi đều mở ra một ngã rẽ mới và mọi hành động đều có khả năng thay đổi toàn bộ cục diện. Đó là một sự thật đầy thử thách nhưng cũng tràn đầy hy vọng.