ADD - RỐI LOẠN THIẾU CHÚ Ý: TẠI SAO NÃO BỘ CHÚNG TA "TẮT MÁY"

Long Hoàng VTVTIMES
15 thg 11
5 phút đọc

Trong thế giới hiện đại đầy áp lực và tốc độ, khái niệm về Rối loạn Thiếu chú ý (ADD), hay còn gọi là Rối loạn Tăng động Giảm chú ý (ADHD), thường bị rút gọn thành một vấn đề hóa học đơn thuần trong não. Tuy nhiên, như triết gia Ivan Illich từng nói về y học, việc chỉ nhìn vào các chi tiết sinh hóa có thể khiến chúng ta lạc mất bức tranh toàn cảnh.

Theo tác giả Gabor Maté, người đã nghiên cứu sâu về ADD, vấn đề thực sự nằm ở chỗ chúng ta quá chú trọng vào các yếu tố di truyền và sự lưu thông của hormone, mà bỏ qua sự tương tác phức tạp giữa sinh học và môi trường. Đúng, có một sự dễ bị tổn thương di truyền, nhưng gene chỉ là bản thiết kế—còn hoàn cảnh mới là yếu tố kích hoạt hoặc phát triển tiềm năng đó.

Bài viết này đi sâu vào cách các áp lực xã hội và gia đình đang định hình lại bộ não của chúng ta, đặc biệt là ở nam giới, những người thường phải đối mặt với các vấn đề về sự tập trung và kiểm soát cảm xúc.

I. Ba Đặc Điểm Chính Của "Chiếc Não Không Chịu Ngồi Yên"

ADD thường được định nghĩa bằng ba đặc điểm cốt lõi, ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu suất công việc và chất lượng cuộc sống:

Kỹ Năng Chú Ý Kém (Inattentiveness)

Đây là trạng thái "tự động tắt máy" (tuning out). Bạn hỏi một câu hỏi, nhưng đã "mất hồn" ngay khi người đối diện bắt đầu trả lời. Bạn đọc một trang sách nhưng không nhớ được từ nào. Ở nơi làm việc, điều này dẫn đến những sai lầm ngớ ngẩn, bỏ lỡ cơ hội thăng tiến và cảm giác bị cô lập, như một bệnh nhân từng mô tả: "Cảm giác như một con hươu cao cổ: cơ thể ở cùng thế giới với mọi người, nhưng đầu lại lơ lửng trên mây."

Điều đáng chú ý là sự mất chú ý này hiếm khi là toàn bộ. Người có ADD vẫn có khả năng siêu tập trung (hyper-attentiveness) vào các hoạt động mà họ thấy hứng thú nội tại, chẳng hạn như chơi game, giải mã lập trình, hoặc nghiên cứu bản đồ. Tuy nhiên, sự tập trung này không thể chuyển sang các nhiệm vụ kém hấp dẫn hơn.
Kiểm Soát Bốc Đồng Kém (Impulsiveness)

Đây là việc hành động hoặc nói mà không suy nghĩ. Ở người lớn, điều này thường biểu hiện qua việc mua sắm bốc đồng ("Tôi sẽ mua cả thế giới nếu có tiền"), nói những điều thô lỗ hoặc không thích hợp, hoặc liều lĩnh quá mức (lái xe quá nhanh, chấp nhận rủi ro không cần thiết). Thiếu kiểm soát bốc đồng có thể gây ra những hậu quả xã hội và tài chính nghiêm trọng.
Tăng Động (Hyperactivity)

Mặc dù không phải lúc nào cũng xuất hiện, nhưng tăng động biểu hiện qua việc không thể ngồi yên: gõ ngón tay, lắc chân, nhai móng tay, hoặc nói quá nhiều. Khi cả ba đặc điểm này cùng xuất hiện, chẩn đoán thường là ADHD (có thêm H - Hyperactivity).

II. Gene Chỉ Là Bản Kế Hoạch: Vai Trò Của Môi Trường Căng Thẳng

Quan điểm chung cho rằng ADD là rối loạn di truyền, liên quan đến việc Vỏ não trước trán (prefrontal cortex) (vùng kiểm soát việc ra quyết định) hoạt động kém, dẫn đến thiếu hụt chất dẫn truyền thần kinh Dopamine—chất điều chỉnh sự tập trung và động lực. Các loại thuốc tâm thần như Ritalin hoạt động bằng cách kích thích sản xuất Dopamine, tạm thời cải thiện sự tập trung.

Tuy nhiên, đây không phải là câu chuyện trọn vẹn. Bộ não con người phát triển rất nhiều sau khi sinh, không như các loài động vật khác. Sự phát triển này cần đầu vào môi trường.

Sự Phát Triển Của Não Bộ: Các mạch thần kinh kiểm soát sự chú ý và bốc đồng phát triển mạnh mẽ trong những năm đầu đời.
Đầu Vào Quan Trọng: Các kết nối thần kinh giàu Dopamine được kích thích mạnh mẽ qua tương tác vui vẻ, yêu thương với người chăm sóc (gọi là Attunement - sự hòa hợp cảm xúc). Khi đứa trẻ nhận được ánh mắt yêu thương, bộ não được "tắm" trong các hóa chất thúc đẩy phát triển thụ thể Dopamine.

Căng Thẳng và Sự "Tắt Máy" Cảm Xúc

Ngược lại, khi người chăm sóc vắng mặt về mặt cảm xúc (ví dụ: do trầm cảm, lo âu, hoặc bị phân tâm), trẻ sơ sinh sẽ cảm thấy không an toàn, bị cô lập, và bị căng thẳng. Việc tiếp xúc kéo dài với mức độ Cortisol (hormone căng thẳng) cao sẽ làm cạn kiệt Dopamine.

Cơ chế phòng vệ bẩm sinh của bộ não trẻ lúc này là ngừng xử lý các kích thích môi trường gây căng thẳng—nó "tắt máy" (tunes out). Đây chính là cơ chế cơ bản gây ra tình trạng mất chú ý trong ADD.

III. Dịch Bệnh ADD: Kết Quả Của Khủng Hoảng Xã Hội

Tỷ lệ ADD đang gia tăng mạnh mẽ, đặc biệt tại các nước phát triển như Mỹ (tăng 36% trong những thập kỷ gần đây). Đây không thể là do đột biến gene—mà là do hoàn cảnh sống.

Cũng giống như các dịch bệnh béo phì, tim mạch và tiểu đường, sự gia tăng ADD phản ánh một cuộc khủng hoảng xã hội ảnh hưởng đến cách chúng ta nuôi dạy con cái:

Tăng Cô Lập Xã Hội: Các gia đình ít bạn bè và xa gia đình hơn.
Tăng Giờ Làm Việc: Thời gian rảnh của người lao động giảm đi đáng kể. Việc cả cha và mẹ đều đi làm toàn thời gian, cùng với chi phí chăm sóc trẻ đắt đỏ, khiến người chăm sóc có ít thời gian và bị căng thẳng hơn bao giờ hết.

Áp lực này cản trở khả năng duy trì mối quan hệ hòa hợp cảm xúc (attuned) với con cái. Những đứa trẻ nhạy cảm cao (hypersensitive)—một yếu tố rủi ro di truyền—bị ảnh hưởng nghiêm trọng nhất.

Bức tranh lớn: Các mạch thần kinh ADD bị "nối sai" trong vỏ não trước trán là bằng chứng cho thấy lối sống hiện đại đang thất bại trong việc phục vụ các nhu cầu cơ bản của con người.

Tư liệu: Scatted Minds - Gabor Maté

Hành trình của bạn bắt đầu từ đây

Đối với nam giới hiện đại: Điều quan trọng là phải nhận ra rằng ADD không chỉ là một vấn đề sinh học cần điều chỉnh bằng thuốc. Nó là một dấu hiệu cảnh báo về sự thiếu hụt an toàn và kết nối cảm xúc trong giai đoạn phát triển quan trọng. Để giải quyết triệt để, chúng ta cần nhìn ra ngoài cá nhân và xem xét lại bối cảnh gia đình và xã hội mà việc nuôi dạy và phát triển của trẻ em diễn ra.